VÀI SUY NGHĨ VỀ HƯỚNG PHÁT TRIỂN CỦA MẠNG LƯỚI tv

BẢN TIN LIÊN HIỆP THƯ VIỆN THÁNG 8/2003
48
VÀI SUY NGHĨ VỀ HƯỚNG PHÁT TRIỂN CỦA MẠNG LƯỚI
THƯ VIỆN TRƯỜNG ĐẠI HỌC VÀ THƯ VIỆN TỈNH*
PHẠM THẾ KHANG
Giám đốc Thư viện Quốc gia
I. Hiện trạng mạng lưới thư viện
trường Ðại học và thư viện Tỉnh:
Từ sau Nghị quyết Trung ương số 02
về công tác Giáo dục (1997) và Nghị quyết
TW số 05 (1998) về công tác Văn hoá của
Ban chấp hành TW Ðảng khoá VIII tới nay,
sự nghiệp văn hoá, giáo dục nước nhà đã
bước vào thời kỳ phát triển mới rất đáng
mừng. Trong đó, hệ thống thư viện trường
học và hệ thống thư viện công cộng nói
chung, mạng lưới thư viện các Trường đại
học - cao đẳng (gọi chung là Ðại học) và
mạng lưới Thư viện tỉnh, thành phố (gọi
chung là tỉnh) nói riêng, đã có nhiều bước
phát triển vượt bậc cả về số lượng và chất
lượng, về cơ sở vật chất và nội dung hoạt
động.
Theo con số thống kê của Vụ Thư viện
cung cấp, hiện nay cả nước có: 263 Thư viện
tỉnh và đại học, bao gồm 61 Thư viện tỉnh,
95 Thư viện Trường đại học và 107 Thư
viện Trường cao đẳng. Hai mạng lưới thư
viện đang quản lý gần 15 triệu bản sách
(riêng mạng lưới Thư viện tỉnh : 7.147.573
bản). Bình quân mỗi thư viện bổ sung từ 100
- 300 loại báo-tạp chí mỗi năm. Thư viện
thành phố Hồ Chí Minh có vốn tài liệu lớn
nhất, gần 500.000 bản sách và 600 loại tạp
chí được bổ sung hàng năm. Hơn 4200 cán
bộ, hầu hết có trình độ đại học trở lên đang
làm việc ở hai mạng lưới (mạng lưới Thư
viện tỉnh có 1.184 người). Bình quân chung
hơn 15 người trong một thư viện. Mạng lưới
Thư viện tỉnh có khá hơn, bình quân gần 20
người, riêng Thư viện thành phố Hồ Chí
Minh có trên 100 cán bộ.
Năm năm qua, hơn 50 Thư viện đã được
xây dựng trụ sở mới khang trang, hiện đại.
Riêng mạng lưới Thư viện tỉnh có gần 30
đơn vị xây dựng mới với số vốn 3 - 20 tỷ
đồng; 18 Thư viện trường đại học được nâng
cấp, đầu tư chiều sâu bằng nguồn vốn của
Dự án phát triển giáo dục và sự tài trợ của
nước ngoài từ 6 - 30 tỷ đồng Việt Nam, Thư
viện trường Ðại học Bách khoa được Chính
phủ đầu tư 200 tỷ đồng Việt Nam cho xây
dựng thư viện mới.
Qua khảo sát, phần lớn những thư viện
mới được xây dựng thiên về kiến trúc dân
dụng, không phù hợp với yêu cầu của thư
viện hiện đại. Trang thiết bị của hầu hết thư
viện còn rất thiếu thốn, cũ kỹ và phần lớn là
thiết bị của thư viện truyền thống. Tuy các
thư viện đã được trang bị ít nhiều máy tính,
nhưng phần lớn là máy đơn lẻ, chưa hình
thành mạng. Việc biên mục chủ yếu vẫn
theo mô hình thư viện truyền thống, tổ chức
mục lục phích là chủ yếu. Số đông Thư viện
tỉnh và một phần Thư viện đại học đã tiến
hành xây dựng cơ sở dữ liệu nhưng đến nay
cũng mới chỉ có hơn 20 thư viện đưa
terminal ra cho bạn đọc tra tìm tin. Hệ thống
kho được tổ chức đơn điệu, chủ yếu vẫn là
kho khép kín. Các thư viện chưa chú ý hoặc
không có điều kiện để tổ chức kho tự chọn
và kho phục vụ chuyên sâu theo các lĩnh vực
cần
______________________________________________________________________________
* Trích tham luận tại Hội thảo “Hiện đại hóa thư viện” – Huế 18-20/6/2003
BẢN TIN LIÊN HIỆP THƯ VIỆN THÁNG 8/2003
49
thiết. Sách báo điện tử còn quá ít, và
dường như các thư viện chưa quan tâm
khai thác loại tài liệu này. Còn quá ít
phòng đọc đa phương tiện (Multimedia).
Gần đây, công tác xử lý hồi cố kho sách
báo có nhiều tiến bộ. Với các thư viện
tỉnh, bình quân đã có 15.000 - 20.000 biểu
ghi ở mỗi đơn vị. Hiện nay, hầu hết các
thư viện vẫn sử dụng phần mềm
CDS/ISIS.
Ðội ngũ cán bộ tin học của các thư viện
nói chung còn thiếu và yếu. Việc đào tạo
chưa đồng bộ, còn riêng rẽ cho từng thư
viện, từng hệ thống nên thiếu thống nhất
trong xử lý nghiệp vụ. Cán bộ thư viện nói
chung còn hạn chế nhiều mặt khi tiếp cận
với thư viện hiện đại. Thư viện tỉnh lại
không được hoặc rất ít bổ sung lực lượng
cán bộ mới nên có nhiều khó khăn khi tiếp
thu yêu cầu mới. Trình độ chuyên môn của
đội ngũ quản lý các thư viện có sự chênh
lệch lớn. Các đồng chí được đào tạo từ
nước ngoài có kiến thức về thư viện hiện
đại khá sâu sắc. Còn lại, phần lớn cán bộ
lãnh đạo thư viện chỉ mới được bồi dưỡng
sơ qua về ứng dụng tin học trong thư viện,
nên sự hiểu biết về thư viện hiện đại còn
nhiều hạn chế. Ðây cũng là một trong
những nguyên nhân dẫn đến sự phát triển
không đồng đều về thư viện như hiện nay
Công tác bảo quản tài liệu còn bị xem
nhẹ. Thư viện chúng ta ở xứ nhiệt đới gió
mùa, nắng lắm, mưa nhiều, nhưng thiếu
nhiều dụng cụ chống ẩm, chống mối mọt,
côn trùng để bảo vệ kho tàng. Công tác
nghiên cứu cơ bản về bảo quản còn yếu.
Nhiều tài liệu quý hiếm đang từng ngày bị
hủy hoại nhưng chưa có cách nào để hạn
chế và khắc phục tình hình. Các thư viện
chưa có điều kiện để chuyển dạng tài liệu
giấy sang microfim, micrôfis, CD-ROM.
Bên cạnh những hiện tượng trên, một
thực tế đã tồn tại rất lâu đó là tình trạng
thiếu thống nhất về một số lĩnh vực nghiệp
vụ trong từng mạng lưới Thư viện. Ví dụ,
Thư viện Quốc gia đang sử dụng bảng phân
loại BBK, các Thư viện tỉnh thì sử dụng
bảng phân loại 19 dãy; một số thư viện đại
học cũng sử dụng bảng phân loại 19 dãy,
nhưng một số đơn vị đã chuyển sang dùng
bảng phân loại Dewey... Vì vậy, việc chia sẻ
tài liệu giữa các thư viện rất khó khăn.
Nhìn lại bức tranh chung, chúng ta vui
mừng vì sự khởi sắc, tiến bộ của mạng lưới
Thư viện đại học và Thư viện tỉnh trong vài
năm gần đây. Nhưng chúng ta cũng đầy lo
lắng trước những hạn chế còn tồn tại. Có thể
nói rằng, các thư viện chưa thoát khỏi sự trì
trệ, sự khó khăn và còn cách rất xa để tiến
tới thư viện hiện đại. Ðiểm xuất phát đi vào
thế giới thư viện hiện đại của chúng ta còn
quá thấp. Trong khi đó, yêu cầu của xã hội,
của đất nước ngày càng lớn, thư viện thế
giới phát triển nhanh, công nghệ thư viện
bùng nổ mạnh mẽ trong trào lưu chung của
bùng nổ công nghệ thông tin Tất cả đang là
những bài toán khó giải, chúng ta cần bình
tĩnh để xác định hướng đi, bước đi đúng đắn
và hợp lý.
II. Vài suy nghĩ về hướng phát triển
sắp tới của mạng lưới thư viện
Tỉnh và mạng lưới thư viện trường
Ðại học:
Căn cứ tình hình thư viện thế giới và
yêu cầu xã hội hiện nay và trong những năm
tới, chúng tôi cho rằng, hướng đi duy nhất
đúng cho mạng lưới Thư viện đại học, Thư
viện tỉnh là xây dựng các thư viện trở thành
thư viện hiện đại, lấy việc ứng dụng công
nghệ thông tin làm nội dung chủ yếu. Theo ý
chúng tôi, nội hàm thư viện hiện đại là đầy
đủ hơn, trong đó ứng dụng công nghệ thông
tin chỉ là một nội dung rất cơ bản. Khái niệm
hiện đại ở đây bao hàm cả việc xây dựng cơ
sở vật chất, công tác tổ chức, quản lý và cả
những khâu công tác truyền thống của thư
BẢN TIN LIÊN HIỆP THƯ VIỆN THÁNG 8/2003
50
viện. Trước mắt, chúng ta cần tập trung
xây dựng các thư viện hiện tại trở thành
thư viện điện tử và tiến tới liên kết, hình
thành mạng lưới thư viện điện tử trong khu
vực và cả nước.
1. Ðể thực hiện định hướng này, đối với
từng thư viện cần giải quyết các vấn
đề lớn sau:
Trước hết là vấn đề nhận thức và cán
bộ. Tiếp thu một vấn đề mới không phải
lúc nào, nơi nào cũng suôn sẻ. Ðằng này,
khi bước vào xây dựng thư viện điện tử,
chúng ta phải chấp nhận một cuộc thay đổi
lớn trên tất cả các lĩnh vực, từ hình thức
tới nội dung, từ nội dung đến phương
pháp, chắc chắn sẽ không đơn giản. Cần
đồng tâm, nhất trí và quyết tâm cao mới có
thể thành công. Phải dứt khoát coi đây là
con đường duy nhất, không có sự lựa chọn
nào khác để tồn tại và phát triển của mạng
lưới Thư viện đại học và Thư viện tỉnh.
Việc phổ cập tin học thư viện cho tất cả
cán bộ là rất cần thiết. Công tác đào tạo
cần đi trước một bước.
Hình thành cơ sở hạ tầng cho việc
ứng dụng công nghệ thông tin: Kinh
nghiệm cho biết, các thư viện cần xây
dựng dự án tổng thể cho toàn bộ công việc
xây dựng một thư viện điện tử. Trên cơ sở
đó, để đề nghị Nhà nước đầu tư từng bước,
tránh bước sau phá vỡ kết quả bước trước.
Khi tiến hành xây dựng cơ bản cần có ý
thức về xây dựng một thư viện mới hiện
đại chứ không chỉ xây dựng một toà nhà
mới theo mô hình thư viện kiểu cũ. Nhất
thiết phải hình thành mạng LAN nội bộ
thư viện, làm cơ sở cho thư viện điện tử
độc lập và tiến tới hoà mạng trên diện
rộng.
Lựa chọn phần mềm: Với mục tiêu
xây dựng thư viện điện tử là thực hiện tự
động hoá toàn bộ các khâu công tác, nên
cần căn cứ quy mô hiện nay và dự báo
tương lai 10 năm để chọn phần mềm có cấu
trúc tương thích. Việc chọn phần mềm cần
nghiêm túc, tuân thủ các chuẩn chung như :
• Là một hệ thống thích hợp bao gồm
nhiều phân hệ (module), đáp ứng
yêu cầu tự động hoá các khâu
nghiệp vụ cơ bản của thư viện.
• Phải tuân thủ các chuẩn hoạt động
thông tin thư viện của Việt Nam và
quốc tế về nghiệp vụ thư viện, trước
hết là tuân thủ khổ mẫu trao đổi
ISO 2709.
• Ðảm bảo hỗ trợ tốt tiếng Việt và đa
ngôn ngữ trong giao dịch và sử
dụng; sử dụng chính thức bảng mã
Unicode TCVN 6909.
• Hỗ trợ mã vạch tối đa trong mọi
phân hệ của hệ thống.
• Ðảm bảo tính liên thông với hệ
thống thư viện trong ngoài nước.
• Có khả năng xử lý và lưu trữ thông
tin cần thiết.
• Có khả năng xây dựng và cung cấp
CSDL số.
Từng bước thực hiện việc đổi mới
phương thức phục vụ: Ví dụ, chúng ta sẽ tổ
chức phòng đọc sách, báo tự chọn, phòng
mượn tự chọn; triển khai việc phục vụ bạn
đọc tra cứu trên máy thay dần mục lục
truyền thống; tăng tài liệu điện tử, phục vụ
đọc đa phương tiện, truy cập internet.
Ðồng thời với tất cả các đổi mới trên,
chúng ta cần đặc biệt quan tâm tới việc xây
dựng chương trình quản lý thư viện an toàn
hiện đại, tương ứng với sự hiện đại chung
của thư viện.
2. Trên bình diện toàn quốc, chúng tôi
thấy cần nêu mấy yêu cầu chung trong
quá trình phát triển của các thư viện.
Những vấn đề sau đây sẽ thuộc về
trách nhiệm tổ chức thực hiện của các
thư viện đầu ngành, các đơn vị Chủ
BẢN TIN LIÊN HIỆP THƯ VIỆN THÁNG 8/2003
51
tịch liên hiệp thư viện các khu vực :
Ðó là vấn đề : "Thống nhất, chuẩn
hoá, chia sẻ, hội nhập".
Thống nhất: Trước hết là sự thống
nhất trong chỉ đạo nghiệp vụ. Sở dĩ tồn tại
sự tản mạn, đa dạng, phức tạp về nghiệp
vụ hiện nay vì chúng ta thiếu sự chỉ đạo
thống nhất. Vấn đề này có tiến bộ hơn
nhiều từ khi các Liên hiệp thư viện ra đời
(7 Liên hiệp thư viện các tỉnh và 2 Liên
hiệp thư viện các Trường đại học khu vực
phía Bắc, Nam). Song, để tiến tới sự thống
nhất toàn quốc, rất cần có một tổ chức có
đủ năng lực, quyền hạn điều phối chung
các hoạt động đó. Theo tôi nghĩ, đó phải là
Hội đồng thư viện (HÐTV). Thư viện
Quốc gia, mặc dù đã được Chính phủ giao
là "thư viện trung tâm trong cả nước",
nhưng cũng không đủ năng lực để điều
phối chung. Ðã đến độ bức xúc, cần có
Hội đồng thư viện Việt Nam với sự tham
gia của nhiều chuyên gia giỏi, có uy tín,
đại diện cho các mạng lưới Thư viện.
Sau nữa, là sự thống nhất nghiệp vụ
trong từng mạng lưới dưới sự điều hành
của các thư viện đứng đầu. Vì sự thống
nhất, có khi, có thư viện phải thay đổi một
số công đoạn nghiệp vụ, chúng tôi thiết
nghĩ các đơn vị đó cũng cần dũng cảm
thực hiện vì sự thống nhất chung của cả
mạng lưới.
Chuẩn hoá: Sự thống nhất chỉ có thể
đạt được trên cơ sở thực hiện nghiêm túc
các chuẩn mực về nghiệp vụ. Ở đây, vì
mục tiêu chiến lược lâu dài, chúng ta cần
nhất trí trong việc lấy một số thành tựu
tiêu biểu về nghiệp vụ thư viện quốc tế
làm chuẩn mực để tiếp cận.
Trước mắt là :
• Hướng tới việc sử dụng bảng phân
loại DDC
• Hướng tới việc biên mục theo
AACR2
• Hướng tới việc sử dụng MARC 21
Hiện nay, Thư viện Quốc gia đã bắt đầu
dịch bảng phân loại DDC và sẽ nghiên cứu
áp dụng ở Việt Nam trong vài năm tới.
Hội hỗ trợ thư viện và giáo dục Việt
Nam (Leaf-VN) đã hoàn thành bản dịch
Biên mục Anh - Mỹ rút gọn (AACR2) và
gửi về nước 1800 bản sách. Thư viện Quốc
gia là đầu mối phối hợp, sẽ tiếp nhận, phân
phối và tổ chức tập huấn về vấn đề này.
Chia sẻ: Quan điểm chia sẻ cần được
hiểu trên tinh thần hợp tác. Ví dụ, hợp tác
trong bổ sung nguồn lực điện tử, các sách
báo nước ngoài; Hợp tác trong thực hiện các
dự án quốc tế; Cần đẩy mạnh việc chia sẻ
thông tin, cho mượn giữa các thư viện và
trao đổi kinh nghiệm hoạt động. Ðặc biệt,
trong tương lai, cần xây dựng những trung
tâm mục lục điện tử liên hợp theo mô hình
OCLC. Thư viện Quốc gia đã có đề án để
tích hợp các dữ liệu của các thư viện. Tất
nhiên, để thực hiện công việc này không thể
thiếu sự cộng tác của các đơn vị trên cơ sở
thống nhất những nguyên tắc nghiệp vụ cơ
bản.
Hội nhập: Ðẩy mạnh xây dựng trang
web của các thư viện và mạnh dạn kết nối
internet để hội nhập rộng rãi với cộng đồng
thư viện nói chung. Chúng ta nên tích cực
tham gia các tổ chức thế giới và khu vực về
thư viện công cộng cũng như thư viện đại
học. Sự tiếp cận trực tiếp này sẽ mở ra nhiều
triển vọng rất tốt đẹp. Về vấn đề này, giá
như Hội thư viện Việt Nam đã được thành
lập thì tuyệt vời biết bao! Tuy không cấp
bách như HÐTV nhưng đây lại là uy tín, là
vị thế của sự nghiệp thư viện Việt Nam trên
trường quốc tế mà chúng ta không thể lần
lữa mãi.